Huyền thoại về hồ Thang Hen là một sự khám phá thú vị đối với du khách. Theo Truyền thuyết dân gian, ngày xưa ở Cao Bằng có một chàng trai tên là Sung thông minh tuấn tú. Chàng thi đỗ làm quan và được vua ban thưởng bảy ngày vinh quy bái tổ. Về quê, chàng kết hôn cùng nàng Boóc xinh đẹp. Mải quyến luyến bên người vợ xinh đẹp mới cưới, chàng quên mất ngày trở về kinh. Đến đêm thứ bảy chàng mới sực nhớ, vội chia tay vợ và bố mẹ chạy về kinh. Giữa đêm tối trong rừng hoang, Chàng chạy được 36 bước chân thì ngã đầu đ.ập vào núi rồi c.hết. 36 bước chân của chàng ngày nay là 36 cái hồ lớn nhỏ với những tên gọi khác nhau của tiếng địa phương thuộc huyện Trà Lĩnh. Tương truyền rằng nơi chàng nằm xuống chính là hồ Thang Hen ngày nay.

Hiện nay, quần thể hồ Thang Hen có 36 hồ tự nhiên, mỗi hồ cách xa nhau vài chục hoặc vài trăm mét. Các hồ đều có bờ ngăn riêng, tuy nhiên tất cả đều thông nhau bởi các hang động ngầm dưới lòng đất. 36 hồ nước ngọt tự nhiên này nằm trong một thung lũng rộng lớn tiếp giáp giữa xã Quốc Toản (Trà Lĩnh) và xã Ngũ Lão (Hòa An). Những tên hồ được đặt theo tiếng địa phương, như: Thang Vạt, Nà Ma, Thang Loỏng, Thang Hoi… có từ hàng trăm năm nay. Trong đó, Thang Hen là hồ lớn nhất trong quần thể 36 hồ. Hồ Thang Hen có chiều dài gần 2.000 m, rộng 500 m, được bao quanh bởi những tán rừng già xen lẫn những mỏm đá tai mèo và có độ sâu tới 40 m. Tên của hồ Thang Hen theo tiếng bản địa của người Tày có nghĩa là “đuôi ong”, bởi vì từ trên cao phóng tầm mắt nhìn xuống du khách sẽ liên tưởng hình dáng của hồ có hình tựa như đuôi con ong. Các hồ tự nhiên này có nhiều đặc sản do thiên nhiên ban tặng với hơn 100 loại cá lớn, nhỏ khác nhau, như: tôm, tép, cá chép vây đỏ, cá nheo …

Thang Hen có phong cảnh sơn thủy hữu tình với những hàng cây xanh vươn mình trên vách đá cheo leo, soi bóng xuống mặt nước xanh ngát, uốn vòng theo lòng thung lũng mấp mô những mỏm đá ngầm. Vào buổi sáng, từ đỉnh núi phóng tầm mắt xuống lòng hồ có thể thấy những đám mây lướt qua hệt như những dải lụa trắng tung bay trong gió. Phía đầu nguồn của hồ có một cái hang rộng gọi là hang Thang Hen. Miệng hang sâu 200 m, rộng khoảng 5 – 6 m, cao chừng 5 m thông thẳng l.ên đ.ỉnh núi. Nước từ trong hang chảy ra quanh năm không dứt. Mỗi ngày hồ Thang Hen đều có 2 đợt thủy triều lên và xuống. Đặc biệt vào khoảng tháng 9 đến tháng 10 giai đoạn lập thu, trong một đêm, nước hồ Thang Hen bị rút cạn chỉ trong vài ba giờ đồng hồ. Không kể mùa lũ hoặc mùa khô, nước trong hồ Thang Hen quanh năm xanh ngắt. Khu vực hồ Thang Hen có bờ vực đá dựng đứng sâu từ 5 m – 30 m, trên núi đá có những loại cây gỗ quý hiếm như nghiến cổ thụ có t.uổi thọ hằng trăm năm và nhiều giống hoa lan rừng, các loại thực vật đa dạng phong phú cùng với nhiều loại thú hoang dã, như: khỉ vàng, gà gô, chim gáy rừng…

Năm 2001, hồ Thang Hen được Bộ Văn hóa – Thông tin cấp Bằng công nhận Di tích Lịch sử – Văn hóa. Năm 2011, Công ty TNHH Một Thành viên Du lịch sinh thái hồ Thang Hen đã đón hơn 20.000 du khách đến du lịch tham quan. Riêng 9 tháng đầu năm 2012, có 10.000 du khách đến hồ Thang Hen du lịch. Theo bà Trần Thị Thơm, Giám đốc Công ty TNHH Một Thành viên Du lịch sinh thái Hồ Thang Hen cho biết: Để trở thành điểm du lịch sinh thái, nghỉ mát lý tưởng đối với khách trong và ngoài nước, từ năm 2007 đến nay, Công ty đã đầu tư cơ sở hạ tầng khu du lịch hồ Thang Hen khá quy mô, hiện đại. Tại Thang Hen hiện có khu nhà sàn gỗ với trên 100 phòng nghỉ từ bình dân đến phòng Vip, trang thiết bị hiện đại, khép kín; có đội ngũ nhân viên, hướng dẫn viên phục vụ du khách tận tình chu đáo, giàu kinh nghiệm. Tại đây, du khách có thể tận hưởng các dịch vụ khác nhau, như: thăm bản làng dân tộc Tày, Nùng, Mông, tham quan hang động, đốt lửa trại, giao lưu văn nghệ với đồng bào, sân chơi tennis, chèo thuyền tham quan hồ… Trong những năm tới, Công ty tiếp tục đầu tư hoàn thiện cơ sở hạ tầng, xây dựng cáp treo, khai thác và đưa vào sự dụng điểm du lịch động Kẻ Rằng được phát hiện từ năm 2003, với những hình khối lạ mắt, nhũ đá đẹp, nhiều màu sắc, hấp dẫn du khách tham quan.

Chỉ mất một giờ đi xe máy hoặc ô tô du khách có thể đến Thang Hen để được tận hưởng không khí mát lành, ngắm cảnh sông nước, núi rừng hùng vĩ, thơ mộng, chèo thuyền từ hồ này sang hồ khác, thưởng thức các món ăn đậm đà bản sắc dân tộc từ sản phẩm của hồ và được nếm hương vị rượu thơm ngon nồng ấm chưng cất từ ngô và men lá theo phương pháp cổ truyền của dân tộc Tày.